КОРПУС
ПАРАЛЛЕЛЬНЫХ
ПЕРЕВОДОВ^*

Текст «Слова…» разбит на фрагменты в соответствии с делением, предложенным Р. О. Якобсоном.

Перевод на современный русский язык: Д. С. Лихачёв // «Изборник» (Сборник произведений литературы Древней Руси). М.: Художественная литература, 1969.

Кхеталуш доаца дешаш

¹ БОЯН — илланч, ашархо, эрсий меттала аьлча — ашуг. КӀоаргга хьаькъал дола, хӀамах сакхувш вола саг. Ваьхав XI-XII бӀаьшерашка.

² КАСОГИ (касожски бӀунаш) — гӀаьбартой, гӀаьбартой бӀунаш.

³ РЕДЕДА — гӀаьбартой аьла, бӀунбаьчча.

⁴ ВЕЛЕС (ВОЛОС) — моцагӀа баьха славянаш дуккха даьлаш болаш хиннаб. Ӏаьса хиннаб уж. Велес (Волос) хиннав Ӏун а поэзе а даьла лоархӀаш.

⁵ СУЛА — Днепрах хьакхеташ дола дода хий.

⁶ ДИВ — е оалхазар да е садоалла хӀама я, бокъонца из фуй ховш бац Ӏилманхой. Цхьабараша из бов я, йоах, шоллагӀбараша тушол котам я, йоах, кхоалагӀбараша хьаргӀа я, йоах. Болаш ба див славяний мифически даьла хиннав яхараш а.

⁷ ВОЛГА — Эдал.

⁸ ПОМОРИЕ — Азовски форда бердаш тӀа даьда лаьтташ.

⁹ ПОСУЛИЕ — Сула яхача хин бердаш тӀа даьда лаьтташ.

¹⁰ СУРОЖ — хӀанз Судак яха гӀала.

¹¹ ТМУТОРОКАНЬ (ТМУТАРАКАНЬ) — эрсий княжество, Тамански ахгӀайре тӀа улла Черниговски аьлий доалахье. Повеста тӀа гӀала а оал цох.

¹² ГЗАК — половецки ханаш.

¹³ КОНЧАК // КАЯЛА — дода хий.

¹⁴ СТРИБОГ — славяний миха даьла.

¹⁵ АВАРСКИ (АВАРЫ) — обры. Баьхаб V бӀаьшере Ӏаьржача форда къилбаседехьа даьдача лаьтташ тӀа.

¹⁶ ТРОЯН — моцагӀа дуккха даьлаш а болаш баьхача эрсий даьла хила везаш ва.

¹⁷ КАНИНА — дода хий.

¹⁸ ДАЖДЬБОЖА (ДАЖЬБОГ) — моцагӀа-моцагӀа эрсий къама хиннача даьлех цаӀ ва. Даждьбога тӀехье — эрсий халкъа тӀехье яхалга да.

¹⁹ КАРНА — Ӏазап, гӀайгӀа.

²⁰ ЖЕЛЕ (ЖЛЯ) — белхам, гӀайгӀа, сагото.

²¹ КОБЯК — половецки хан.

²² ПЛЕСЕНЬСК — Киева юххе улла моттиг.

²³ КИЯНЬ — Киева юххе гӀолла дода хий.

²⁴ ХИНОВИ — малхбоалехьа ухкача мехкашкара халкъаш, Русьсаца моастагӀал леладеш хиннад цар.

²⁵ ГОТЫ — готаш баьхаб Крыме а Тмуторокана юххе а. Уж а гӀадбаха ба, половцаш котбаьнна.

²⁶ БУС — из хила везаш ва антски аьла Бос, Боус е Боаз.

²⁷ АНТЫ — анташ — моцагӀа баьхача славяний эрсий даьй.

²⁸ ШАРУКАН — хана Кончака даьда.

²⁹ ТАТРАНЫ // ШЕЛЬБИРЫ // ТОПЧАКИ // РЕВУГИ // ОЛЬБЕРЫ — цхьаннахьа а хайна ца дахаш, аренашка гӀолла кхесташ лела тюркски халкъех дола къамаш.

³⁰ РИМОВ — Переяславски княжества юххе улла гӀала.

³¹ ОСМОМЫСЛ — Галицкий Ярослав; кӀоаргга хьаькъал долаш саг из хиларах тилла хиннай цох из цӀи. (Осмомысл — бархӀуйлаяр).

³² ЯТВЯГИ — Литве даьхача къамех цхьа къам.

³³ ДЕРЕМЕЛА — ятвяжски область е ятвяжски къам.

³⁴ РОСЬ — Днепрах хьакхеташ дола дода хий.

³⁵ ДУДУТОК (ДУДУТКИ) — Новгорода юххера нах баха цхьа моттиг хила тарлу.

³⁶ НЕМИГА — доккха доаца дода хий; Минск яха гӀала лаьттай цу тӀа. ХӀанз из хий доацаш да.

³⁷ ХОРС — моцагӀа баьхача славяний малха даьла.

³⁸ ОВЛУР // ӀОВЛАР — цӀихезза волча Ӏилманхочо Мальсагов Дошлакъас ший башха-дикача «Игора бӀунах долча деша» тӀара кхеталуш йоаца цхьацца моттигаш» яхача тохкама балха тӀа яздаьд, повеста тӀа вувцаш вола аьла Игорь есараллара мукъаваьккха турпал Овлур гӀалгӀа хиннав, яхаш. Цун цӀи Ӏовлар хиннай. ДӀадахача бӀаьшера кховзткъалагӀча шерашка язбаьб Д. Мальсагова ший болх, цхьабакъда, хӀанзалца хьа, из иштта дац, из кхыча тайпара да, аьннадац цхьанна Ӏилманхочо.

³⁹ СТУГНА — доккха доаца дода хий.

⁴⁰ ХОДЫНА — Боян санна илланч, ашархо, ашуг.

⁴¹ БОРИЧЕВ — урхе.

Сноски

¹ Сержант — лохехьара эпсара чин.

² Княжнин Я. Б. (1742—1791) — цӀи хезза вола эрсий поэт.

³ Лийтанча — помещикаша, аьлаша, шоай лаьшта юкъера дукхьал говраца аравоалаш а, тӀаховш а шийца лелавеш хинна саг.

⁴ Настойка — комарашца, боалашца, кхы сомашца кийчдаь малар.

⁵ Придворни календарь — паччахьа коа тӀа хинна гӀулакхаш, тӀема а, гражданин а лакхехьарча чиний спискаш, иштта кхы хӀамаш тӀа а хулаш 1735-ча шера денз арадаха доладаь календарь.

⁶ Трактир — хьалхарча наха гостиницех (нах чусецача моттигах) йоаккхаш хинна цӀи.

⁷ Баллиард — истола тӀара 16 тӀехка бурилг, царех цхьан бурилгаца Ӏургашка гӀажаца вожаш лехка ловзар. Англичанин ловзар да.

⁸ Гусараш — дошлой ший къаьстта йола полкаш, паччахьа хана вокх дошлой полкех къаьстта яр уж шоай гӀирсаца а, кийчъярца а. Беррига эпсараш аьлашха, дворянашха хьабаьннараш бар цу полкашца.

⁹ Постоялый двор — городашка, нах дӀаухача наькъашка, нах сеца а, говрашка салоӀийта а ковнаш. Машиннаькъаш дахкалехьа городашта юкъерча наькъашка хулар уж.

¹⁰ Сударь — хьалхарча хана эрсаша шоай аьлах, помещикех, цкъаза шоайла вӀаший а йоаккхаш хинна цӀи.

¹¹ Яикера казак — Уралера казак. Яик яхача хих Екатерина II-чо Урал аьнна цӀи тиллай Пугачева восстани йохаяьчул тӀехьагӀа.

¹² Анна Иоановна — цхьа бӀаь шу хьалха паччахьал деш хинна эрсий кхалпаччахь.

¹³ Адъютант — чинах лакхагӀа волчоа гӀулакх деш вола эпсар.

¹⁴ Диплом — тешал.

¹⁵ Кистрин — 1758-ча шера эрсий бӀуво яьккха Пруссен чӀоагӀале я из.

¹⁶ Очаков — 1787-ча шера эрсий бӀуво яьккха Турций чӀоагӀале я из.

¹⁷ Сатисфакци — жоп дехар, дуэле (лата) вехар.

¹⁸ Херасков М. М. (1733—1807) — цӀи хезза вола эрсий поэт, драматург, романист.

¹⁹ Палач — нах боабер, хьалъэхкар, царна Ӏазап дер.

²⁰ Коллежски советник — паччахьа ханара чин.

²¹ Белобородов — Охтенски молха деча завода болхло. Пугачева шийна чӀоагӀа гарга эза хинна цун помощник. Восстани йоха а ялехьа Казань яхача города юххе лаца а лаьца Москве вийнав из.

²² Афанасий Соколов (Хлопуша) — каторжне СибарегӀа вахийта хинна крепостной ахархо: Пугачева дикагӀа болча командирех а, цунна дукха везаш а Ӏиннав из. Оренбургана юххе хинначе тӀем тӀа ийшачул тӀехьагӀа лаца а лаьца вийнав.

²³ Вахмистр — паччахьа хана дошлой эскаре хинна лохера эпсара чин.

²⁴ Михельсон И. И. — Пугачева восстани йохаеш хиннарех керттера цхьа инарал ва из.

²⁵ Лобни моттиг — Москве цӀеча майдан тӀара айено йола цхьа моттиг я из. Цу тӀара паччахьа приказаш дӀахьувш хиннад. Цунна гаьна доаццаш паччахьана духьал лоархӀаме зулам леладаьча наьха кортош доахаш хиннад.

²⁶ Паччахьа юрт — Царское село яьха Ленинградана гаьна йоацаш улла моттиг. ХӀанз Пушкино оал цох.

---

¹ И денег, и белья, и дел моих рачитель — цитата из стихотворения Д. И. Фонвизина «Послание к слугам моим: Шумилову, Ваньке и Петрушке» (1769).

² Яик — старинное название реки Урал, измененное после пугачевского восстания.

³ …взятие Кистрина и Очакова. — Имеется в виду осада русскими войсками прусской крепости Кюстрин в1758г. во время Семилетней войны и взятие турецкой крепости Очаков в 1737 г. во время русско-турецкой войны 1735—1739 гг.

⁴ …убиение Траубенберга. — Подробно об этом событии см. в главе I «Истории Пугачева» (т. 7).

⁵ Вскоре князь Голицын, под крепостию Татищевой, разбил Пугачева — 22 марта 1774 г. См. главу V «Истории Пугачева».

⁶ Взятие Казани Пугачевым произошло 12 июля 1774 г.

⁷ …отец мой пострадал вместе с Волынским и Хрущевым. — Имеется в виду дело А. П. Волынского (1689—1740), кабинет-министра императрицы Анны Иоанновны, казненного в 1740 г. вместе с его другом А. Ф. Хрущевым за попытку свергнуть власть немца Бирона, фаворита императрицы.